Từ bến cảng cửa Sót ngồi lên thuyền chưa đầy mười phút du khách đã được đặt chân lên dãy núi Nam Giới. Đây là một dãy núi dài, từ bao đời nay sừng sững uy nghi, dầu nắng dầu mưa vẫn ngút ngàn một màu xanh bất tận. Núi Nam Giới không chỉ có cây cỏ xanh, có chim thú, núi còn có những chùa chiền cổ kính. Dưới chân núi sóng vỗ rì rào, sóng dờn dợn mơn man càng tô thêm vẽ đẹp biển và núi nhất là những lúc mặt trời vừa ló lên từ đằng đông trong hơi sương lảng bảng.

Toàn cảnh núi Nam Giới. Ảnh: HỮU ĐỒNG

Theo nhận định của học giả Bùi Dương Lịch thì cách đây hai thế kỷ “Sông Hoàng Hà đi qua các xã Hoa Mộc và Dương Luật rồi chảy ra biển”, một nguồn tư liệu cũ khác chép lại. Ngày xưa núi Mộc Sơn (Hòn Mốc) tức là hữu Nam Giới. Cửa bể phía nam núi ấy, nhưng về sau sông bể đổi dời, dòng nước lấn lên phía bắc. Còn theo một số bậc cao niên, thường truyền ngôn cho con cháu mình: ngày xưa đó là một lạch sông chảy qua các xã Thạch Đỉnh, Thạch Bàn, Thạch Hải. Hiện nay còn có khe nước cũ chảy qua xã Thạch Bàn, đây là chứng tích của dòng sông cũ. Rõ ràng doi đất Kim Đôi ngày trước gắn với ngọn núi Long Ngâm.

Vẽ đẹp của núi Nam Giới đã khiến cho bao tao nhân, mặc khách đến đây ngâm thơ thưởng nguyệt. Những áng văn sáng rỡ như ánh trăng đêm rằm của Cử nhân Lưu Công Đạo thuở xưa, cho tới nay người đời sau đọc lại vẫn thấy lung linh: “Bên hữu cửa bể là núi đất Kim Đôi, một dãy cát vàng từ núi Côn Bằng chảy ngang qua cửa bể. Trên khúc sông ấy có đồn binh, có chợ, thuyền bè san sát, bến thuyền bốc khói tỏa mờ mặt sông. Chiều hôm mặt trời sắp xuống khỏi núi đằng Tây, mặt sông đèn lữa đều nổi lên lập lòe. Chập tối thuyền đánh cá dong buồm về bến, nhìn qua cảnh ấy kẻ có tâm hồn thường ứng họa, trong lòng cảm thấy thư thái, phiêu bồng”.

Nhà vua Lê Thánh Tông, một ông vua ham thích du sơn du thủy và có tâm hồn thi sĩ, ông thường ứng tác đề thơ nhiều danh thắng. Tại vùng biển núi Nam Giới này, hai câu thơ của vua Lê Thánh Tông vẫn còn được lưu truyền:

Sự đa cảm của nhà vua đủ hiểu ông là người đã khám phá được vẽ đẹp của núi Nam Giới sâu sắc biết nhường nào?.

Người xưa đã ví núi Nam Giới như một bức bình phong, nhưng trong bức bình phong tưởng chừng như trầm tịch, cô liêu này lại chẳng bao giờ ngưng lặng âm thanh. Từ thuở hồng hoang trong buổi bình minh lên đã nghe ríu rít chim gọi đàn, trong chiều tà đã nghe tiếng vượn hú gọi con. Chim và thú được núi Nam Giới nuôi dưỡng và núi Nam Giới vui đẹp, lãng mạn hơn, khi được góp thêm làn nhạc của loài chim thú. Dường như đã sinh ra núi lớn thường có nhiều hang động, núi Nam Giới cũng vậy, trời đất đã ban tặng cho dãy núi dài nhiều hang đá kỳ vĩ. Suốt bốn mùa xuân, hạ, thu, đông tiếng suối chảy róc rách hòa nhịp với tiếng sóng ngoài khơi vỗ bờ khiến cho bao nhiêu cảnh vật bị thôi miên trong một thế giới đường lên tiên cảnh.

Không phải bây giờ mà hàng trăm năm trước núi Nam Giới được khách thập phương tìm đến, ngoài thú vui tao nhã còn là hoài niệm, tưởng vọng, thành kính nét đẹp văn hóa tâm linh.

Đền thờ Chiêu Trưng đại vương Lê Khôi, gọi là đền Vũ Mục (đền Vũ Mục còn được gọi là đền Linh Cổ (Trống thiêng) và khu đất mà đền thờ tọa lạc này cũng được gọi là núi Linh Cổ. Không hiểu ngọn núi cao bao nhiêu, nhưng những bậc anh tài đã khảo cứu từ xa xưa thì họ khẳng định rằng: “Ngọn núi cao nhất phía đông bắc, hình như trán rồng. Liền ở dưới có một dải sông, núi hình như vòi rồng. Hai bên tả hữu có hai tảng đá hình như mắt rồng. Dưới núi có ao lộ thiên rộng vài mẫu và rất sâu hình như miệng rồng. Xung quanh ao toàn là cỏ rậm và bùn lầy không thể vào được. Hai bên có hai nhánh núi ôm quặp lại, hình như hai chiếc râu rồng. Nước ao chảy quanh co quanh núi ra bể. Ngoài biển lại nổi lên một ngọn, chắn ngang, sóng kêu ầm ầm như sấm động”.

Dưới cặp mắt tinh tế quan sát để vẽ lại chi tiết cảnh xưa cho đến những hậu duệ khi đọc những dòng này vẫn thấy mới mẻ và thi vị.

Di tích đền Lê Khôi trên núi Long Ngâm (Núi Nam Giới) ở biển Cửa Sót

Hiện tại phần bắc của dãy núi Nam Giới là hòn Lố và ngọn Long Ngâm, cách nhau một eo nước sâu lúc thủy triều dâng thì ngập nước gọi là Eo Lói.

Một hành khách từ Nam Bộ ra khi đến khu di tích đền thờ Lê Khôi đã thốt lên rằng: “Tôi thực sự ngưỡng vọng khi đền đại vương được trùng tu lại trang nghiêm cổ kính để làm sống lại niềm tự hào trang sử dân tộc, nhưng tôi cũng thấy rất sảng khoái khi tận mắt được xem các bãi đá tự nhiên từ dưới chân núi”.

Quả đúng như vậy bước xuống Eo Lói, du khách sẽ lạ lùng với những hòn đá kỳ diệu, mà cổ nhân đã từng đặt tên cho nó từ lâu: đá Trồng, đá Hến, đá Nhọn, đá Giường. Cạnh hòn Lố là hòn Môi nhìn xa chẳng khác gì một ngôi nhà nổi trên nước. Ngoài hòn đá Tượng chồng cao, phía trên có suối chảy róc rách là một quần thể đá Am, đá Lố, đá Ngựa. Hòn đá nào cũng gửi tặng du khách một nụ cười tươi tắn.

Phía tây ngọn Long Ngâm là đền Chiêu Trưng, phía đông đỉnh núi có hai nền đất bằng phẳng hình chữ nhật. Theo truyền thuyết thì đời Hùng Vương, chàng Chử Đồng Tử và nàng Tiên Dung, sau những lần đi vãn cảnh đã bị thôi miên, bèn chọn điểm này làm nơi tu tiên, đắc đạo và đặc tên cho ngọn núi đó là Quỳnh Viên. Thực ra gọi núi Quỳnh Viên hay núi Quỳnh Sơn thì cũng là tên cũ của núi Nam Giới. Núi Nam Giới càng dài bao nhiêu vẽ nên những bờ cát mơ mộng bấy nhiêu, không ít những bãi cát trong nay mai sẽ là điểm dừng chân dài ngày cho khách du lịch. Gần cuối mỏm núi, giáp đất Dương Luật (xã Thạch Hải) hiện vẫn còn có một miếu thờ nhỏ gọi đền thờ Đức Thánh Mẫu. Những ngày lễ tết dân chúng vẫn thường đến ngôi đền thiêng này dâng lễ vật và cầu Phúc, Cầu Tài, cầu Lộc.

Tiếp giáp với ngọn Long Ngâm là ngọn Nam Sơn, trên ngọn Nam Sơn cũng có một ngôi đền Thánh Mẫu. Dân bản xứ ở đây thường quen gọi là đền Nam Sơn.

Ngôi đền tuy nhỏ, nhưng cảnh quanh thật diệu vợi. Ngọn Hỏa Hiệu thấp nhỏ nhưng chưa ai biết rằng đây là cứ địa “đốt lữa trại” của tướng, sĩ khi quân giặc đến. Tại núi này còn có một ngôi miếu khác, người ta dành riêng để thờ thần Cá Voi. Theo quan niệm của ngư dân vùng biển họ ngàn đời tôn quý Cá Voi, với những ngôn từ xưng hô rất trịnh trọng là “Ông” hay “Ngài”. Cá Voi là con cá to khỏe, sống vẫy vùng giữa biển khơi, nhưng lại rất gần gủi thương yêu con người. Không ít những ngư dân khi hoạn nạn đắm thuyền đã được cá voi cứu vớt. Từ ngọn núi Nam Sơn, thế núi thấp dần theo hướng nam cho tới tận cùng cánh núi này là địa bàn: Thạch Bàn, Thạch Hải. Dưới chân núi, dọc bờ sông có những địa danh nghe rất ngộ như: Áng Gát, Áng Vôi, gành Trôốc Men, đá Rùa. Với nhiều ngọn “tiểu khê” được gọi là: khe Su, khe Máng, khe Hau Hau. Trong các dòng “tiểu khê” quen thuộc ấy, dân ở địa bàn này vẫn rất quý khe Hau Hau, bởi nước trong vắt, được lọc tinh chất từ trong khe đá. Dòng nước khe này ít khi cạn, xanh như mắt ngọc, uống mát và ngọt. Một lần có một ông vua đi qua, dân đưa cung tiến vua bầu nước này, được vua khen tấm tắc.

Nguyên Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Trần Nam Hồng trao Bằng chứng nhận di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Lễ hội đền Chiêu Trưng cho lãnh đạo huyện Thạch Hà, Lộc Hà tháng 6.2018

Theo ông Bùi Xuân Thập, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du Lịch Hà Tĩnh nhận định: “Trầm tích về dãy núi Nam Giới gắn với những di tích lịch sử văn hóa và cảnh quan thiên nhiên kỳ vĩ, nó không chỉ là điểm du lịch hấp dẫn cho hiện tại, mà sẽ là nơi thu hút khách ngày càng nhiều trong tương lai. Chính vì thế ngoài việc tuyên truyền quảng bá để mọi người xa gần hiểu, nhiệm vụ tôn tạo di tích, bảo vệ môi trường cần phải có những hoạch định khoa học và cụ thể”.

Hy vọng bức tranh ngoạn mục về núi Nam Giới sẽ trở thành gam màu rực rỡ trong tầm hồn người khi đặt chân tới đây.